Keuzes: vrije wil of sturend vermogen?
Toen ik deze vraag onlangs stelde aan een collega-coach die ik ontmoette tijdens een 50-jarige bruiloft, antwoordde zij met een volmondig ja. ‘Wij zijn toch zeker zelf verantwoordelijk voor onze eigen keuzes’, zei zij. En ik begrijp haar antwoord, zeker in een vrij land als Nederland. Wij zijn in staat om de regie over ons eigen leven te voeren. Toch? Inmiddels is mijn mening drastisch de andere kant opgeslagen.
Over een periode van een jaar heb ik een ambitieuze jongeman gecoacht die als projectmanager verantwoordelijk was voor een project van circa een miljard euro. Geen kattenpis dus. Ondanks dat deze jonge vent het goed deed, ging hij ten onder aan de complexiteit en dynamiek binnen de sociale omgeving van het project. Dit leverde ook fysieke klachten bij hem op. Hij werd uit zijn functie ontheven, kon even rust nemen en kreeg vervolgens een vergelijkbare, of beter gezegd, nog zwaardere klus aangeboden bij dezelfde werkgever. Na daar kort over nagedacht te hebben, heeft hij ja gezegd en de opdracht aangenomen. Inmiddels zijn we weer een aantal maanden verder en heeft hij weer last van dezelfde klachten als voorheen. Zowel in zijn gedrag als de fysieke reactie daarop.
Het gaat er in dit voorbeeld niet om of hij die keuze voor dit project wel of niet had moeten maken. Waar het om gaat is of dat uit vrije wil is gebeurd? Naar mijn mening niet. De keuze die hij heeft gemaakt is een geconditioneerde reflex op de situatie waarin hij zich bevindt. Dat wat wij vrije wil noemen is niets anders dan het resultaat van een proces van ordening en prioritering van overtuigingen en daaraan gerelateerde gevoelens. Die gebeuren weliswaar in ons, maar worden niet door ons bestuurd. Dit proces van kiezen bestuurt zichzelf en daarmee ons. Ons ik neemt dat waar en eigent zich die keuze toe: ‘Ik heb die keuze gemaakt’.
Nonsens dus. Onze gave tot individualisering geeft ons soms letterlijk het gevoel dat we zelf aan het stuur zitten bij onze keuzes. Niets is minder waar. Als we zo’n sturend vermogen zouden hebben, hoe kan het dan dat we eerst flink in de problemen moeten komen alvorens we echt gaan leren? Wij kiezen toch zeker niet vanuit diezelfde vrije wil om eerst in de puinhoop terecht te komen? Nee dus, onze zogenaamde vrije wil is helemaal niet vrij omdat hij nou eenmaal vol zit met al onze conditioneringen.
Wat we wel kunnen leren is dat we onze wil bevrijden van eerdere conditioneringen. En als we dat doen, maken we ook daadwerkelijk ander keuzes. Het kiezen, wel of niet, blijft nog steeds een reflex, hoe weldoordacht het proces ook aanvoelt. De jongeman in dit voorbeeld heeft te onderzoeken wat zijn geldingsdrang hem duidelijk wil maken.
